Geschiedenis van Kruiskerk en omgeving
Op de plaats van de huidige straat “Achter de Kerk” stroomde in de 16e eeuw de Cromme Dragte. Dit riviertje was de grens tussen de grietenijen Schoterland en Aengwirden. Na een bocht ter hoogte van het Posthuis stroomde het verder naar het noorden en vormde hier de grens tussen de grietenijen Haskerland (Herenwal) en Aengwirden (Fok).
In 1551 werd door de drie “heeren”, Van Dekema, Van Cuyck en Foeyts , de Schoterlandse Veencompagnie opgericht, met als doel de aankoop en exploitatie van venen in Zuidoost Friesland. Deze DCF-Veencompagnie gaf opdracht het riviertje te veranderen in een kanaal: de Heerensloot. Hierop aansluitend begon men daarna rond 1560 met het graven van de Schoterlandse Compagnonsvaart, geheel op het grondgebied van de grietenij Schoterland. Via deze waterwegen werden tot in de 20e eeuw duizenden scheepsvrachten turf vervoerd: brandstof voor de Hollandse steden. De turfwinning zorgde voor de groei van de veenkolonie Heerenveen, bijgenaamd “het Friese Haagje”op het grondgebied van drie grietenijen, later gemeenten.
Pas in 1934 ontstond de nieuwe gemeente Heerenveen. Een conflict tussen Amelius van Oenema en Johannes Crack, respectievelijk grietman van Schoterland en grietman van Aengwirden, leidde in 1637 tot de bouw van de Nederlands Hervormde Kruiskerk van Schoterland op deze plek, pal tegen de grens met Aengwirden. Amelius van Oenema betaalde de bouw uit eigen middelen. De grond werd geschonken door de Commanderije (klooster) van de Duitse Orde in Oudeschoot.
De kerk werd destijds aan de noordkant omringd door een kerkmuur. De muur eindigde op ongeveer de plek waar de grens van de drie grietenijen Schoterland, Haskerland en Aengwirden samenkwamen. Op het eindpunt aan het water werd, verstevigd met steunberen, op de muur een natuurstenen leeuw met een schild geplaatst. Op dit schild stond zeer waarschijnlijk het familiewapen van de grietman de Blocq van Scheltinga. Deze leeuw is teruggevonden en te bezichtigen in het museum Heerenveen.
Als verwijzing naar deze leeuw is in 2018 een monument met een replica geplaatst in het water, mogelijk gemaakt door de bedrijven op dit bord vermeld. In 1859 werd de kerk ingrijpend verbouwd: de centrale koepeltoren werd vervangen door een hoge spitse toren aan de westzijde en door uitbreiding verdween de kruisvorm. In 1964 werd eerst de toren gesloopt en vervolgens in 1969 het gehele kerkgebouw. Het puin dat hier bij vrijkwam is naar de Le Roy tuin in Heerenveen gebracht en in de loop der jaren helemaal door de natuur overgroeid. Veertien grote natuurstenen uit het gangpad van de kerk zijn nog duidelijk zichtbaar in de tuin.
De in 2009 nieuw gemetselde “kerkmuur” is opgetrokken op de nog aanwezige fundamenten van de Kruiskerk van 1637. Tot 1850 werden in en rondom deze kerk veel Schoterlandse burgers van Heerenveen begraven. Op de grafzerken, die geplaatst zijn binnen de contouren van de voormalige Kruiskerk, zijn de namen te vinden van welgestelde burgers, die hebben bijgedragen aan welvaart en groei van Heerenveen, zoals de Blocq van Scheltinga, Hiddinga, Bienema, Dryfhout. Oók zijn alle namen gegraveerd in de hardstenen rand van de kruisvorm. De oudste aanwezige grafzerk herinnert aan de eerste predikant van deze kerk: ds. Johannes Biltius 1638 † Dit monument van “kerkmuur”en grafzerken markeert de plaats, waar gedurende ruim drie eeuwen de grootste protestantse kerk van Heerenveen stond.
